MCLXXVIII
Confirmation par Charles VII d’une sentence arbitrale rendue par Guillaume, évêque de Paris, pour donner plus d’autorité à un accord terminant une contestation entre le doyen et le chapitre de Saint-Hilaire-le-Grand de Poitiers, d’une part, et Robert Poitevin, médecin du roi et trésorier dudit chapitre, touchant la répartition des offrandes faites à leur église aux fêtes de la Translation et de la Dédicace de saint Hilaire1.
- B AN JJ. 224, n° 134, fol. 117 v°
- a P. Guérin, Archives historiques du Poitou, 32, p. 126-139
Karolus, Dei gracia Francorum rex. Ad perpetuam rei memoriam. Rutilat lucidius Francorum sceptrum preclarissimum, cum personarum ecclesiasticarum regi, qui candor est lucis eterne, in pacis dulcedine obsequi cupientium peticionibus equitatis moderamine suffultis benignum prebet assensum. Siquidem pro parte dilecti ac fidelis consiliarii et phisici nostri magistri Roberti Poictevin2, in artibus et medicina magistri, thesaurarii et sincere [p. 127] dilectorum nostrorum decani et capituli ecclesie beatissimi Hilarii Majoris Pictavensis, cui quidem ecclesie majorum nostrorum decus primerium abbatialis dignitatis insignia ad nos hereditario jure transmisit, nobis fuit expositum quod super oborta pridem controversia seu altercacione inter prefatum thesaurarium, ex una, et decanum atque capitulum antedictos, partibus ex altera, occasione medie partis oblationum tam in moneta alba quam nigra obvenientium in eadem ecclesia, in festis Translacionis et Dedicacionis beatissimi Hilarii, super quarum eciam oblationum possessorio processus inchoatus extitit et aliquamdiu agitatus, partes prenominate, suadentibus causis et rationibus inferius declaratis, condescenderunt atque consenserunt in appunctuamentum, concordiam et accordum subsequentes :
Guillelmus, miseracione divina Parisiensis episcopus3, dignum arbitramur et congruum in hiis nostre cooperacionis ministerium, auxilium et consilium impendere, per que inter ecclesiasticos viros, sopitis litigiorum anffractibus, restauretur tranquillitas, concrescat caritas pacis, vigeat pulcritudo, et quam decet domum Domini sanctitudo illibata servetur, ut cujus in pace factus est locus, ejus sit cultus cum omni veneracione, modestia et honestate pacificus. Notum itaque facimus quod, cum nuper exorta fuisset litis materia inter venerabiles viros decanum et capitulum venerabilis ecclesie beatissimi Hylarii Majoris Pictavensis, ex una, et egregium virum magistrum [p. 128] Robertum Poictevin, in artibus et medicina magistrum, domini nostri regis phisicum et predicte ecclesie thesaurarium, partibus ex altera, occasione medie partis oblacionum tam in moneta alba quam nigra obvenientium in dicta ecclesia in festo Translacionis et Dedicacionis beatissimi Hilarii, habitisque inter partes altercacionibus et agitacionibus processuum plurimis super possessorio oblacionum predictarum, tandem ipse partes predicte litis materiam, suadentibus amicis et zelatoribus pacis, cupientes amicabiliter terminare et viam omnimodam discordiis et contencionibus precludere in futurum, post tractatus pacis et concordie apertos quamplurimos inter eas, tam in civitate Pictavensi quam intervenientibus partium procuratoribus in civitate ista Parisiensi, in presencia reverendi in Christo patris et domini domini episcopi Landunensis4 et nostra, postque super apercione viarum concordie antedicte prolocuciones quamplurimas, in festo beatissimi Hillarii nuper elapso, capitulum predicte ecclesie, absente decano, et thesaurarius antedictus in capitulo generali dicte ecclesie solemniter congregato, ad certam finalem concordiam devenerunt. Super qua nos in arbitrum et amicabilem compositorem eligentes et nostrum consilium postulantes, ejusdem concordie litteras originales, sigillo dicti capituli in cera viridi et cauda dupplici sigillatas, ac per venerabilem virum Petrum Suyreau, notarium et scribam capituli predicte ecclesie Beatissimi Hilarii, signatas et subscriptas, sanas et integras, [p. 129] non viciatas, non cancellatas, non abrasas, sed omni prorsus vicio et suspicione carentes, ut prima facie apparebat, per venerabiles viros Johannem Vernelli, aliàs Leauté5, concanonicum suum et dicti capituli procuratorem, et per Johannem Michaelis, predicti domini thesaurarii procuratorem legitime fundatum, prout nobis constitit, presentari fecerunt. Quarum quidem litterarum concordie et appunctuamenti tenor sequitur et est talis :
Super controversia jamdiu mota inter venerabiles et circumspectos viros dominos, reverendum Robertum Poictevin, domini nostri regis phisicum et consiliarium, et thesaurarium, ex una, et decanum et capitulum ecclesie Beatissimi Hilarii Majoris Pictavensis, partibus ex altera, ratione et occasione medie partis oblationum dicte ecclesie in vigiliis et festivitatibus Translacionis beatissimi Hilarii obvenientium, convenerunt predicte partes et composicionem inter se fecerunt in modum qui sequitur : videlicet quod ipsi decanus et capitulum percipient ad opus fabrice, perpetuis futurisque temporibus, quascumque oblaciones provenientes in predicta ecclesia in vigiliis et diebus festivitatum Translacionis beatissimi Hilarii et Dedicacionis ejusdem ecclesie, tam in moneta alba, nigra, auro, jocalibus, vasis et napis, quam ceteris quibuscumque oblacionibus. Ordinantes etiam quod, pro dictis oblacionibus, et ipsi domino thesaurario et successoribus suis perpetuis futurisque temporibus unientur canonicatus et prebenda integri, ita quod percipiet triginta sex libras Turonensium monete currentis pro grossis fructibus, tam in absencia quam presencia ; nec tenebitur propter hoc aliqua privilegia exhibere. Et persolventur per receptorem capituli prefato domino thesaurario, seu ejus receptori, in [p. 130] dicto festo Translacionis beatissimi Hilarii, una cum prato et vinea, quam et quod obtinere solebat deffunctus magister Bartholomeus Fouquet6, canonicus prebendatus, dum viveret, in presenti ecclesia, quam et quod ex nunc dictum capitulum assignat dicto domino thesaurario ; et quando ipse dominus thesaurarius intrabit capitulum, cantor cedet locum suum prefato domino thesaurario, et sedebit dictus cantor immediate juxta dictum dominum thesaurarium ; et si decanus absens fuerit, ipse cantor sedebitin loco decani, si voluerit, auctoritatem ipsius decani et capituli representans, habebitque idem dominus thesaurarius primam vocem in capitulo post presidentem, sicut habet episcopus Pictavensis in capitulo Pictavensi, sine presidencia. Qui quidem dominus thesaurarius et sui successores, ratione dimissionis dictarum oblacionum, non solvet nec solvent aliqua debita pro introitu ratione dictorum canonicatus et prebende, nec pro anniversariis, pane capituli et copia. Et habebit septimanam cappe in turno suo, ratione dicte prebende, tam in absencia quam presencia, ad conferendum beneficia sicuti habent decanus, cantor, subdecanus, scolasticus et succentor, ratione suarum dignitatum, et distributiones cothidianas interessentibus horis personaliter, in predicta ecclesia habebit et percipiet, sicut unus de ceteris canonicis prebendatis, dictus dominus thesaurarius, salvis in ceteris quibuscunque statutis et composicionibus inter dictum dominum thesaurarium, ex una, decanum et capitulum, partibus ex altera, temporibus retroactis factis. Et ad premissa sentencialiter proferendum, predicti venerabiles et cirumspecti domini thesaurarius, ex una, et capitulum prefate ecclesie, predicto domino decano absenti, capitulantes et capitulum [p. 131] generale tenentes, loco et hora consuetis, videlicet domini et magistri Stephanus Benès7, cantor, Guillermus Thenoti, scolasticus, in decretis licenciatus, Johannes de Decimaria8, succentor, Johannes Vivian, Helyas de Pressiaco9, in decretis baccallarius, Gauffridus Rousselli, Petrus de Morry10, in legibus licenciatus, Petrus [p. 132] Negraudi11, in decretis baccallarius, Jacobus Percheti, magister in medicina, Guillelmus Sainterii, in legibus licenciatus, Johannes Vernelli, alias Leauté, Petrus de Albania12, in legibus baccallarius, et Johannes de Hospitali13, canonici prebendati prefate ecclesie, partibus ex altera, tam conjunctim quam divisim, elegerunt in arbitrum, arbitratorem seu amicabilem pacis compositorem, reverendum in Christo patrem dominum episcopum Parisiensem modernum, et eciam ad comparendum coram dicto domino reverendo premissaque consenciendum, predicti domini capitulantes constituerunt procuratores suos honorabiles et circumspectos viros dominos et magistros Leonetum Guerineti14, decanum, Johannem Sacriste, succentorem ecclesie [p. 133] Pictavensis, Petrum de Morry, Johannem de Cursay15, Johannem Henrici, Johannem Bastardi, Johannem de Brollio, in legibus licenciatos, et eorum quemlibet, etc. Presentibus venerabilibus et discretis viris domino Johanne Esgrigelli16, utriusque juris doctore, Johanne [p. 134] Pelloquin17, Ademaro Thediosi, presbyteris, Guillelmo de Nesdes18, clerico et correctore (?) ecclesie predicte Sanctissimi Hillarii, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis, die mercurii post festum predicti beatissimi Hillarii hyemalis, decima quinta mensis januarii anno Domini millesiimo ccccmo quadragesimo octavo. — Sic signatum : P. Suyreau, scriba dicti capituli.
Et sequitur de eadem manu :
Item, concordatum est quod dictus thesaurarius suique successores ratione dictorum canonicatus et prebende dicte thesaurarie uniendorum nullum tenebitur facere juramentum, preter illud quod solitum est ratione dicte thesaurarie, hoc addito quod jurabit tenere statuta ecclesie huic concordato non repugnantia, et quod non revelabit secreta capituli. Sic signatum : P. Suyreau, scriba capituli.
Post quarum quidem litterarum presentacionem, recepcionem et examinacionem diligentes, easdem litteras originales venerabili et circumspecto viro magistro Petro Gaborelli19, in decretis licenciato, domini nostri regis in sua curia Parlamenti consiliario ac ipsius ecclesie Beatissimi Hillarii decano, tunc coram nobis presenti, duximus communicandas, eidem ut amplius adesset deliberationis [p. 135] facultas, copiam fieri ordinantes, volentes super hoc ante ulteriorem processum ejus intervenire consensum, ut eorum quos negocium tangere poterat atque potest communis concordia resultaret. Qui quidem dominus decanus, post deliberationem maturam per aliquos dies, dictam concordiam ratam habens et eam in consciencia sua ecclesie credens perutilem, interveniente tamen auctoritate Sancte Sedis apostolice et regie majestatis assensu, in nostra presencia consensum suum prebuit et eam approbavit, prout in quadam cedula, quam super hoc dedit in scriptis, que in instrumento super hoc confecto inseritur, latius continetur. Post consensum igitur predictum sic prestitum, comparentibus iterum coram nobis decano predicto ac procuratoribus thesaurarii et capituli antedictorum, fuimus per eos debita cum instancia requisiti quatinus dicti arbitrii onus in nobis assumere et nostram arbitralem determinacionem dare vel proferre dignaremur, juxta dictarum litterarum continenciam atque formam. Perlectis igitur iterum dicte concordie originalibus litteris coram nobis ostensoque per nos partibus antedictis quod per dictas litteras nulla nobis augendi vel diminuendi, aut eciam interpretandi dabatur facultas, nec ad nos juridicionis ordinarie ratione spectabat vices interponere in hac parte, quodque non, nisi cum auctoritate et beneplacito dicte Sancte Sedis apostolice, materia presens percipere poterat robur aliquod firmitatis, ad id etiam attendentes regie majestatis christianissimi domini nostri regis assensum, non judicis vel arbitri sed vicem dumtaxat amici et consiliarii gerere volebamus et intendebamus in hac parte, quodque cum peritis et cognoscentibus factum ecclesie antedicte et presertim cum consiliariis regiis curie Parlamenti, ex frequentacione sepedicte ecclesie Beatissimi Hilarii, dum in civitate Pictavensi predicti Parlamenti curia resideret, noticiam hujus materie habentibus, consilium et communicacionem [p. 136] haberemus ac informacionem debitam faceremus, fidele postmodum testimonium perhibuit.
Nos igitur Guillelmus episcopus antedictus, post communicacionem concordie antedicte et maturam deliberacionem cum litteratis et probis, predictam concordiam laudantibus et utilem esse dicentibus, attendentes partes predictas in eadem ecclesia constitutas unum corpus conficere ac easdem veluti unius membra corporis cupientes connecti vinculo caritatis, ut in domo Domini unanimes valeant habitare, et ad Dei honorem et beatissimi Hilarii, qui doctor ecclesie irrefragabilis ac catholice fidei murus inexpugnabilis appellatur, in ecclesia predicta conveniencius atque quietius valeant divinis obsequiis ministrare, sperantes per communicacionem capitularem communem dictarum partium, de qua in dicta concordia, cum antea thesaurarius capitulum non intraret, multa ecclesie commoda provenire, cum unita virtus se ipsam dispersa reddatur efficacior et res parve crescant concordia, que etiam maxime per discordiam dilabuntur ; dictam concordiam, quantum in nobis est, laudamus ejusque approbacionem, si tamen regie majestatis intervenerit assensus, apud Sedem Apostolicam prosequendam consulimus. Exortamur autem predictos decanum, thesaurarium et capitulum in Domino, quatinus oblaciones antedictas sic studeant ad fabricam ecclesie predicte convertere, quatinus (sic) et in presenti ecclesia in structuris sustentacionem recipiat et augmentum, ipsaque retribucionis eterne premia consequatur. Exortamurque thesaurarium antedictum et alios qui erunt pro tempore in consiliis et aliis in choro, capitulo et ubique sic se ad utilitatem ecclesie antedicte vigiles exhibeant et ferventes, ut si quid detrimenti in suppressione prebende exoritur, hoc per eorum solicitudinem, diligenciam et industriam suppleatur, aliis autem juribus thesaurarii antedicti, sive in oblacionibus et aliis temporibus in concordia non [p. 137] expressis, sive in aliis, non intendimus prejudicari per premissa. In cujus rei testimonium, presentes litteras per notarium publicum infrascriptum signari et subscribi, ac nostri sigilli fecimus et jussimus appensione communiri, dictis partibus petentibus et requirentibus. Datum et actum in domo nostra episcopali Parisiensi, sub anno Domini millesimo cccc° quadragesimo octavo, indicione duodecima, mensis vero februarii die vicesima sexta, pontificatus sanctissimi in Christo patris ac domini nostri, domini Nicolai, divina providencia pape quinti, anno secundo20. — Presentibus ibidem venerabilibus et circumspectis viris magistris Guillelmo Sohier, Johanne Henrici, in legibus licenciatis, et Johanne Chenart, Baiocensis, Lemovicensis et Parisiensis diocesum, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.
Quibus omnibus et singulis superius insertis, presertim primordialis ipsius ecclesie fundacione nostreque eciam abbacialis dignitatis prerogativa jure pariter ac interesse, condicioneque preterea super assensu nostro obtinendo ibidem precise posita per jamdictos thesaurarium, decanum et capitulum, attente consideratis, iidem assensum predictum, et quantum nobis incumbit perpetue circa hec stabilitatis munimentum sibi concedi humili precium instancia concorditer postulaverunt. Nos itaque, premissis digeste perpensis, quodque eciam per ipsius sacratissimi confessoris fidei orthodoxe luminis magnifici merita gloriosa, plurima sue recordacionis Francorum regibus, antecessoribus nostris, pervenire celestia presidia ubilibet notissima ; attendentes preterea eorumdem thesaurarii, decani et capituli sinceram intencionem ad veram concordiam et caritatem fraternam inter eos, auspice Deo, [p. 138] habendam et habitam etiam confovendam, per quas quidem illius pacis fructum qui in se spiritualem habet dulcedinem assequi sperant ; perpendentes quoque regie dignitati fore consentaneum negocio hujusmodi assensum libenter prebere, signanter cum id ipsum et equitas pariter et honestas suadere noscantur, precibusque prefatorum thesaurarii, decani atque capituli nobis integra fide comprobatorum, regia benignitate in hac parte annuentes, habita demum super hiis deliberacione permatura, memoratis appunctuamentis, concordie et accordo, sicuti premittitur, initis et pertractatis, de nostra certa scientia, speciali gracia, auctoritate potestateque regia, nostrum per presentes prebuimus ac prebemus assensum expressum, eaque omnia et singula que in eisdem appunctuamento, concordia et accordo latius specifficantur, laudamus et approbamus, et quantum nostra interest, serie presentium consolidamus atque corroboramus, ea tamen condicione concorditer acceptata, quod prebenda ipsa unienda per sanctissimum patrem nostrum Summum Pontificem aut Sanctam Sedem apostolicam, cum juribus ac rebus, et presertim cum vinea et prato, solito more ceterarum ejusdem ecclesie prebendarum, nostre ac successorum nostrorum collacioni et disposicioni plenarie spectabit, veluti thesaurarie dignitas prelibata, eritque etiam prebenda unienda illa, quam nuper capitulum ipsius ecclesie eidem contulit thesaurario, casu quo tamen sibi et nulli alteri ratione sive causa cujusvis alterius collationis, provisionis aut dispositionis, jus in ea quesitum fuerit. Quod si forsan in prebenda per capitulum prefatum jam collata prelibato thesaurario vigore dicte collacionis, jus minime quesitum fuerit, unietur modo prelibato alia prebenda primo vacatura, spectans communiter vel divisim ad collationem seu quamvis aliam dispositionum eorumdem decani et capituli, qui quidem, ad id ipsum debite prosequendum et obtinendum, suum tenebuntur impresentiarum dare [p. 139] sufficiens procuratorium. Quod si prefatorum decani et capituli neglectu, dilacione, incuria culpave negocium ipsum, presertim quoad articuli vel condicionis immediate tenorem, suum sortiri plenarium minime contingat effectum, partes contendentes super hujusmodi oblacionibus atque circumstanciis et deppendentiis earumdem ad pretensi juris statum hincinde redibunt ac revertentur in integrum. Quocirca universis justiciariis et officiariis nostris, aut eorum locatenentibus, presentibus et futuris, et ipsorum cuilibet, prout ad eum pertinuerit, tenore presentium damus in mandatis quatinus memoratos thesaurarium, decanum et capitulum, ac eorum successores, nostris presentibus assensu, approbacione consolidacione et corroboracione, modo, forma et condicione superius expressatis, uti et gaudere plene ac pacifice perpetuis temporibus faciant et permittant, nil in contrarium faciendo vel attemptando, seu fieri aut attemptari permittendo ; quinymo secus acta vel attemptata ad statum pristinum et debitum reducant seu reduci faciant indilate. Quod ut firmum et stabile perseveret in futurum, nostrum presentibus litteris sigillum apponi fecimus. Nostro in aliis et in omnibus quolibet alieno jure semper salvo. Datum apud Razilliacum, mense maii anno Domini millesimo ccccmo quadragesimo nono, et regni nostri xxviimo.
Sic signatum : Per regem in suo consilio. J. de la Loère. — Visa. Contentor. E. Froment.